Rituali i zbrazët i votës dhe paralajmërimi i Saramagos
Teksa zgjedhjet parlamentare të 11 majit afrohen, atmosfera e përgjithshme i ngjason një dorëzimi të heshtur dhe jo pritjes për ndonjë ndryshim. Dy partitë kryesore, dukshëm kundra njëra-tjetrës, duket se nuk kanë ç’të ofrojnë tjetër veç retorikave të ricikluara dhe përqëndrimit rreth perfomancave individualiste të figurave të tyre kryesore. Alternativat, për aq sa ekzistojnë, janë herë të padukshme dhe herë joserioze. Në rrugë nuk ka protesta e as entuziazëm, por mbizotëron një lloj pranimi i mpirë. Është një peizazh politik, i cili të sjell në mendje frikshëm romanin “Le të ulërijmë” (Ensaio sobre a Lucidez/Ese mbi kthjelltësinë) të Zhoze Saramagos, ku pjesa dërrmuese e banorëve të një qyteti, në shenjë proteste, hedhin në kutitë e votimit fletë të bardha – jo nga padija e as nga indiferenca, por si një refuzim i qartë i një sistemi politik që qartazi nuk ju shërben më.
Më tepër se sa trillim, alegoria e Saramagos është një pasqyrë edhe për Shqipërinë, e cila gjithashtu po rrëshqet drejt një gjendjeje politike ku spektakli dukshëm ka zëvendësuar thelbin dhe ku elektorati – gjithnjë e më i zhgënjyer – ka nisur ta shohë votimin jo si pjesëmarrje në demokraci, por si një ritual bosh e të pakuptimtë, duke u përfshirë për hirë të zakonit, traditës, apo ndonjë shprese jo fort të qartë. Ashtu siç në të shkuarën ceremonitë fetare praktikoheshin me zjarr e pasion, ndërsa sot shpesh recitohen në mënyrë mekanike, edhe akti i votimit duket se mbijeton, ndonëse besimi është shuar.
Disa votojnë sepse “kështu duhet”; të tjerë si rrjedhojë e nostalgjisë për një kohë (që ndoshta s’ka ekzistuar kurrë) kur politika dukej se mund të ofronte ndonjë lloj ndryshimi. Pra, jemi shndërruar gradualisht në një vend ku, sikurse pjesa më e madhe e njerëzve i falen herë kryqit e herë gjysmë-hënës dhe njëkohësisht recitojnë mantra budiste për sukses vetjak, edhe përfshirja në ritualet politike është kthyer në kërkim shpëtimi ndaj një sistemi në të cilin duket se askush nuk beson më. Një lloj ateizmi politik i maskuar si pjesëmarrje.
Në romanin e Saramagos, vota e bardhë ktheht në një simbol të fuqishëm proteste. Një përpjekje e përbashkët për të refuzuar legjitimimin e një rendi politik bosh. Romani na vendos përballë një krize legjitimiteti: Ç’ndodh kur qytetarët kundërshtojnë jo përmes dhunës, por përmes heshtjes? Sot, Shqipëria përballet me një zbrazëti të ngjashme politike. Partitë kryesore funksionojnë më tepër si marka sesa si forca ideologjike. Platformat e tyre nuk kanë thuajse kurrfarë dallimi nga njëra-tjetra sa i përket problemeve sistemike me të cilat përballet shoqëria, si kostoja në rritje e jetesës, emigrimi i të rinjve dhe korrupsioni. Ndërkaq, perosnalitetet publike të tyre ngrihen mbi karizmën, populizmin dhe kontrollin e imazhit. Në këto rrethana, të votosh nuk do të thotë më të zgjedhësh mes dy vizioneve të ndryshme të së ardhmes, por midis dy versioneve me pak diferenca të së shkuarës.
Nga ana tjetër, vetë politika është bërë thuajse e padallueshme nga argëtimi publik. Drejtuesit e partive, bashkë me figurat kryesore të tyre, japing shfaqje zemërimi në televizion, inskenojnë spektakle publike dhe ofrojnë slogane në vend të politikave. Tanimë është e qartë se nuk ka kurrfarë dallimii mes qeverisjes dhe marketingut. Në shoqërinë tonë qeveris spektakli. Debatet parlamentare janë teatër, ndërsa kongreset e partive shfaqje me koreografi të përsosura që do t’i kishin zili edhe shfaqjet televizive më të ndjekura. Madje, kohët e fundit edhe skandalet po bëhen të parashikueshme, të komodifikuara dhe gati për t’u harruar sapo t’ia behë edicioni i radhës i lajmeve. Por, ironikisht kjo mbingarkesë teatraliteti politik krijon apati dhe mpirje. Kur çdo gjë është performancë, asgjë nuk ka më pasoja.
Por kjo apati e elektoratit nuk është rastësi. Ajo prodhohet. Vite të tëra paqëndrueshmërie ekonomike, largimi i të rinjve dhe dështimi i dy partive kryesore për të arritur një ndryshim domethënës i kanë lodhur njerëzit. Ndaj dominion ndjesia e fatalizmit. Ideja se ndryshimi është i mundshëm, apo që të votuarit ka rëndësi, shihet me një skepticizëm të heshtur.
Në romanin e Saramagos, qytetarët që i hodhën të bardha fletët e tyre të votimit, nuk ishin apatikë, por tejet të ndërgjegjshëm. Heshtja e tyre tregon një lloj qartësie. Edhe në Shqipëri, numri gjithnjë në rritje i atyre që nuk përfshihen në politika elektora apo që nuk votojnë fare, nuk vjen si rrjedhojë e padijes, por nga ndërgjegjësimi se sistemi është i mbyllur, nuk reagon, dhe mbi të gjitha, nuk ndryshon me pjesëmarrjen tonë ose jo.
Ajo çfarë lind nga e gjithë kjo është një formë e rrezikshme e demokracisë post-politike: një sistem ku bëhen rregullisht zgjedhje dhe ku partitë garojnë, pork u asgjë nuk ndryshon në të vërtetë. Për rrjedhojë, demokracia kthehet në simulim.
Saramago na paraljmëroi për këtë realitet, ku politika vijon si ritual edhe pse thelbi i saj humbet. Dhe Shqipëria rrezikon të kthehet në një vend të tillë, ku qytetarët e saj qeverisen jo më nga vullneti i popullit, por nga inercia. Një shoqëri ku procesi demokratik qëndron në këmbë jo për të fuqizuar, por për të paqtuar.
Sugjerimi që Saramago na jep – dhe me të cilin Shqipëria tashmë duhet të përballet – është se si do të duket zgjimi politik në një shoqëri që ka harruar të imagjinojë alternative? Përgjigjia nuk do të gjendet në slogane fushatash dhe as në debate televizive (për aq sa mund të ekzistojnë). Ndoshta, ashtu si banorët e qytetit pa emër të Saramagos, edhe ne duhet të refuzojmë fillimisht atë çfarë na jepet, që të mund të krijojmë hapësirën e nevojshme për atë çfarë është e mundur.