“Pasaporta” dhe kufijtë e kinemasë shqiptare

Është e vështirë të jesh kritik me prodhimet kinematografike shqiptare, sidomos duke e ditur se sa e vështirë është të realizohet një film. Burimet janë të kufizuara dhe financimi jo gjithmonë i sigurt, duke bërë që çdo projekt kinematografik të përballet me një betejë të përhershme mes ambicieve artistike dhe realitetit praktik. Për këtë arsye, çdo film shqiptar meriton njëfarë vlerësimi qoftë edhe vetëm për faktin që është mundur të realizohet.

“Pasaporta”, një dramë që trajton emigracionin e paligjshëm, është një përpjekje ambicioze për të sjellë në ekran një histori mjaft aktuale për realitetin shqiptar, por jo vetëm, duke ndërthurur tensionin, dramën sociale dhe një ndjesi konstante ankthi teksa dy personazhet kryesore kërkojnë të udhëtojnë drejt një të ardhmeje më të sigurt, teksa zhyten gjithnjë e më tepër në pasigurinë e aeroporteve, kontrolleve kufitare dhe botës së krimit.

Premisa është e thjeshtë, por premtuese për një dramë të vërtetë sociale: Edoni dhe Vlera janë dy të rinj që duan të largohen drejt Kanadasë në mënyrë ilegale. Ata lidhen me një grup mafioz të strukturuar, të cilët do t’i çojnë drejt Kanadasë me pasaporta false. Dy të rinjtë duhet të shtiren sikur janë një çift i sapomartuar dhe siç ndodh shpesh në filma të tillë, shtirja gradualisht kthehet në realitet dhe Edoni dhe Vlera, jo aq papritur, e gjejnë veten në krahët e njëri-tjetrit.

Vizualisht, “Pasaporta” është një ndër filmat më mbresëlënës që kinemaja shqiptare ka arritur të prodhojë vitet e fundit. Fotografia është tejet atmosferike dhe e ngarkuar me një ndjesi misteri e melankolie që i shkojnë për shtat filmit. Muzika dhe dizajni zanor, arrijnë gjithashtu të shtojnë thellësinë emocionale dhe të rrisin tensionin në momentet kyçe të rrëfimit.

Rrëfim pa thellësi

Por, përtej aspekteve teknike, premisës interesante dhe lojës aktoriale mjaft bindëse, “Pasaporta” nuk ia del të kthehet në një rrëfim tërheqës dhe domethënës. Një nga problemet kryesore të filmit është se ai nuk arrin të ndërtojë një strukturë të fortë dramatike. Shumë skena duket sikur gjenden aty rastësisht, ose për të plotësuar minutazhin e një filmi me metrazh të gjatë, pasi nuk luajnë ndonjë rol në progresin dramatik të historisë. Kjo mungesë drejtimi bën që shpesh filmi të ndihet më tepër si një seri ngjarjesh të copëzuara, sesa si një histori e mirëmenduar dhe që ka diçka për të thënë.

Një tjetër problem serioz është skenari dhe dialogët, të cilët në pjesën dërrmuese të filmit tingëllojnë të thatë dhe jo fort të natyrshëm. Por, në këtë aspekt, ndoshta duhet t’i jemi mirënjohës filmit, pasi “Pasaporta” na kujton diçka që është e dukshme në shumë filma shqiptarë të dekadës  së fundit: mungesën e skenaristëve të mirë dhe, më e rëndësishmja, paaftësinë tonë për të kuptuar më thellë marrëdhëniet njerëzore, konfliktet dhe dhimbjet që shpesh i shoqërojnë ato. Ndërsa teknologjia dhe aftësia jonë për ta përdorur atë na mundësojnë që filmat shqiptarë të shfaqen bukur dhe mjaft profesionalë në ekran, aspekti njerëzor – psikologjia e personazheve, natyrshmëria e dialogjeve apo tensionet e brendshme – mbeten të pazhvilluara. Dhe ky nuk është një problem që mund të zgjidhet me më shumë para apo pajisje më të mira; është një çështje që lidhet me përvojën, vëzhgimin dhe një ndjeshmëri më të madhe ndaj jetës dhe njeriut.

Shembull i qartë i kësaj është mënyra si zhvillohet marrëdhënia mes Edonit dhe Vlerës. Ata duhet të sillen si një çift për të kaluar kufirin, por me gjithë lojën e mirë të aktorëve, dinamika e personazheve duket artificiale dhe e bazuar në formula të përdorura gjerësisht në filma të tjerë. Në vend që ky detaj të shërbente për të eksploruar një tension të brendshëm mes tyre apo një ndërlikim, ai trajtohet në mënyrë sipërfaqësore, si një justifikim për disa skena që thjesht duhet të jenë aty. Në këtë mënyrë, filmi nuk i lejon personazhet të bëhen njerëz të plotë; ata mbeten funksione të rrëfimit, jo individë me botë të brendshme komplekse.

Pastiche, klishe dhe mungesë autenticiteti

Por, ajo çfarë kthehet gati-gati në një lloj bezdie gjatë filmit, është fakti se shumë prej skenave duken si një përzierje e elementeve të huazuara nga filma dhe seriale të tjera. Të gjithë krijuesit “vjedhin” nga njëri-tjetri, por është e rëndësishme që ajo çfarë “vidhet” ose huazohet, të përvetësohet, për t’u shfaqur sa më autentike në fund.

Këtu, klishetë në disa raste janë aq të dukshme, sa me gjithë bezdinë që të krijojnë si shikues, nuk mund të mos e vësh buzën në gaz me naivitetin e tyre. Përshembull, skena ku Edoni video-telefonon kushëririn e tij në Toronto dhe ai shfaqet me Kullën CN në sfond. Ky është një detaj vizual i panevojshëm dhe i sforcuar, i cili nuk shton asgjë në rrëfim, por vetëm sa e bën filmin të ndihet si një prodhim që i shërben më shumë perceptimeve sipërfaqësore sesa përvojave reale. Një skenë e tillë është e barasvlershme me dikë që video-telefonon një të afërm në Shqipëri dhe ai shfaqet direkt poshtë monumentit të Skënderbeut – një gjest i ekzagjeruar dhe i pakuptimtë për një komunikim real mes njerëzve. Shumica e njerëzve nuk e kalojnë kohën në pikat turistike të qytetit ku jetojnë. Në fakt, përpiqemi t’i shmangim me ]do kusht për shkak të rrëmujës dhe bezdisë që turistët shkaktojnë në këto vende.

E njëjta problematikë vërehet edhe në skenat e zhvilluara në Meksikë, të cilat ndihen sikur janë huazuar direkt nga Narcos ose filma të ngjashëm që e reduktojnë këtë vend në një klishe të krimit dhe drogës, pa ndonjë përpjekje për të sjellë një pasqyrë më të gjerë dhe autentike të jetës atje. Kjo mungesë autenticiteti i bën këto skena të ndihen të shkëputura nga realiteti dhe më shumë si një zbukurim vizual sesa si pjesë integrale e rrëfimit. Është e vërtetë që në film Meksika shërben thjesht si një pikë kalimi për dy personazhet kryesore në rrugën e tyre drejt Kanadasë, por nëse iu duhet të kalojnë një kohë të konsiderueshme aty, ky vend nuk mund të jetë thjesht një sfond me plazhe të bukura dhe tekila që të kthen befas në këngëtar në spanjisht, edhe pse vetëm pak minuta më parë personazhi thotë që nuk di spanjisht.

Në thelb, Pasaporta është një film që tregon përparimin teknik të kinemasë shqiptare, por që njëkohësisht vuan nga të njëjtat probleme të rrëfimit që kanë prekur shumë prodhime të fundit shqiptare. Ai ka një premisë interesante dhe një realizim të kujdesshëm vizual, por mungesa e një skenari të fortë, dialogëve të natyrshëm dhe një ndjeshmërie më të thellë ndaj personazheve, e bën atë një përvojë të kinematografike të cunguar

Regjisor: Eduart Grishaj

Drejtor fotografie: Djordje Stojiljkovic

Skenari: Eduart Grishaj dhe Erion Kame

Aktorë: Indri Shiroka, Kaona Matoshi, Jozef Shiroka, Romir Zalla, Marjeta Larja

Minutazhi: 1 orë e 43 minuta